مسجد گوهرشاد
به دلیل مجاورت حرم حضرت علی بن موسی الرضا (ع) و همچنین زیبایی های هنری آن پربازدیدترین مسجد ایران محسوب می شود. در گذشته این مسجد محل تجمع سیاسی فرهنگی مردم علیه حکومت بود و به این دلیل بعد از آن محبوبیت زیادی پیدا کرد . امروزه مسجد گوهرشاد توسط هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی مرتبط است. که به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی همواره محل برگزاری دائمی نماز جماعت است. زائران، گردشگران و بازدید کنندگان زیادی در تمام ساعت شبانه روز به این مسجد باستانی و پر ارزش می آیند تا از فضای عرفانی و زیبای آن لذت ببرند.
تاریخچه
در سال ۸۱۸ قمری، گوهرشاد دختر امیرغیاث الدین ترخان دستور ساخت مسجدی را داد که در ضلع جنوبی حرم قرار گیرد. ساخت این بنا در سال ۸۲۱ ق به اتمام رسید. پس از آن، همسر گوهرشاد برای شرکت در افتتاح آن از هرات به مشهد آمد و قندیلی به وزن ۳ هزار مثقال طلا به مسجد اهدا کرد. گوهر شاد که از بانوان نامدار عصر تیموری بود در هرات به قتل رسید. از اینرو نام این مسجد را گوهر شاد گذاشته اند. تاریخ بنای مسجد را می توانید در سه نقطه از ایوان جنوبی (ایوان مقصوره) مشاهده کنید. واقعه کشتار و سرکوب مردم، چند ماه قبل از واقعه کشف حجاب نیز در این مسجد رخ داده است.
معماری
این بنای مستحکم به سبک کلاسیک و چهار ایوانی ساخته شده است. چهار ایوان آن در صحن مربعی مسجد قرار گرفته اند و در فواصل میانی ایوان ها شبستانی های وسیعی وجود دارد. مسجد دارای دو در ورودی و خروجی است. ایوان هایی که در اضلاع متفاوت مسجد قرار دارند به طور قرینه ساخته شده اند. هنر ایرانی در سراسر این بنا به چشم میخورد. طاق های گنبدی و مناره هایی با سبک ایرانی و همچنین وجود خطوطی بر زمینه گچی زیبایی آن را دو چندان کرده است. مناره های مسجد به سبک مقرنس بنا شده اند و معرق کاری عصر تیموری را نیز می توانید در اینجا مشاهده کنید. بر کاشی معرقی به رنگ زرد و خط ثلث نام بانی مسجد گوهرشاد، در ایوان شمالی مسجد (ایوان دارالسیاده) نوشته شده است. از دیگر تزیینات هنری که در این مسجد وجود دارد می توان به اسلوب و خط و کاشی‌کاری های معرق و غیر معرق، مقرنس و گچ‌کاری اشاره کرد. تمامی اضلاع مسجد با کاشی های معرق پوشیده شده است. شما می توانید در دیوار های مسجد اسماء الله، آیات قرآن و احادیث متفاوت را مشاهده کنید.
ایوان مقصوره
ایوان مقصوره ۵۰۰ متر مربع مساحت، ۳۷ متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع دارد. اگر به آن نگاه کنید تاریخ بنای مسجد را بر بروی کاشی معرق می توانید بیابید. محراب مسجد نیز در این ایوان قرار گرفته که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده است. گنبد مسجد نیز بر بالای آن قرار دارد. مورد دیگری که در مورد این ایوان می توان به آن اشاره کرد منبری است که به نام صاحب الزمان شناخته می شود. کتبیه ی تاریخی بایسنقر (فرزند گوهرشاد، از بهترین ثلث نویسان تاریخ) در پیشانی ایوان مقصوره به زیبایی جای گرفته است. تاریخ ساخت بنا را بر کاشی معرق روی این کتیبه می توانید مشاهده کنید.
منبر صاحب الزمان
در جنوب ایوان مقصوره منبر بلندی را مشاهده میکنید که معروف به منبر صاحب الزمان است. نزدیک به محراب این منبر در سال ۱۲۴۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه قاجار، از چوب گردو و گلابی ساخته شده و هنر منبت کاری آن بی نظیر است. شیوه ی این منبت کاری و قلم زنی آن و این موضوع که از آهن و میخ در آن استفاده نشده، از ویژگی های قابل توجه این منبر است. ساخت آن در سال ۱۳۲۵ آغاز شد. منبر صاحب الزمان (عج) در سال ۱۳۲۵ شمسی توسط مرحوم استاد حیدر نیکنام گلپایگانی مرمت شد. ارتفاع منبر از سطح زمین ۷٫۵ متر و دارای ۱۴ پله می باشد.
گنبد و مناره ها
همانطور که ذکر شد، گنبد مسجد گوهر شاد روی ایوان مقصوره جای گرفته است. این گنبد ۴۱ متر ارتفاع دارد که به آجر لعاب دار و کتیبه ای به خط کوفی مزین شده است. مناره های زیبای این مسجد هر کدام ارتفاعی حدود ۴۳ متر دارند و کتیبه هایی روی آن نمایان است. مناره ها روی زمین بنا شده اند، در کنار ایوان مقصوره بالا رفته و گلدسته ای روی آن ها به چشم می خورد.
شبستان ها
شبستان های قرینه ی مسجد، پایه های قطور و سقف ضربی دارند. آنها با این که بارها مورد مرمت قرار گرفته اند اما هنوز هم زیبایی سنتی معماری ایران را نشان می دهند. این شبستان ها در دوره های مختلف نام های گوناگونی از جمله شبستان سبزواری، تبریزی، نهاوندی، نجف آبادی و … را به خود گرفته اند. به جز شبستان گرم (واقع در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی) که محل عبادت آقایان است، در بقیه شبستان ها جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی و وعظ و تدریس علوم قرآنی و … برگزار می شود.
مرمت
به دلیل عوامل طیبعی و انسانی، مسجد گوهرشاد در طول زمان صدمات زیادی دیده است. زمین‌لرزه‌‌ی سال ۱۰۸۴ه‌ق، ایوان مقصوره را دچار صدماتی کرد که بعدها مورد بازسازی قرار گرفت. از دیگر بازسازی های مسجد، می توان به مرمتی که بعد از گلوله باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰ه.ق انجام شد اشاره کرد. در این گلوله باران گنبد و ایوان‌های مسجد صدمه بسیاری دیدند. گنبد، ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد نیز در سال ۱۳۳۹ه‌ق مورد بازسازی اساسی قرار گرفت. گنبد ایوان مقصوره توسط معماران ایرانی تحت نظر مهندس عباس آفرنده در سال ۱۳۳۹ شمسی پس از تخریب، با حفظ ویژگی های اساسی آن مرمت شد.
