روایت تاریخی پذیرایی در مهمانسرای حرم مطهر رضوی در ماه رمضان از دریچه اسناد مکتوب
مجموعه‌ای از اسناد مکتوب تاریخی موجود در آرشیو اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، چگونگی پذیرایی از ارادتمندان امام هشتم(ع) را در ماه مبارک رمضان در مهمانسرای حرم مطهر رضوی در گذشته روایت می‌کند.
زهرا فاطمی‌مقدم کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد آستان قدس رضوی در این خصوص در گفت‌وگو با آستان نیوز اظهار کرد: مهمانسرای حضرت رضا(ع) به عنوانی محلی برای پخت غذا و پذیرایی از زوار آن حضرت، تاریخچه‌ای طولانی به قدمت 500 سال دارد.
وی با اشاره به این‌که مهمانسرای حرم مطهر رضوی در دوره‌های مختلف تاریخی نام‌های متفاوتی داشته است، گفت: در دوره‌های صفوی و افشار از آن با عنوان «مطبخ» و در عهد قاجار با نام «کارخانه مبارکه» یاد شده است. در عصر پهلوی نیز این مکان به «مهمان‌خانه حضرتی» و سپس «مهمانسرای حضرت» تغییر نام داده است.
فاطمی‌مقدم افزود: البته در قاجاریه با توجه به افزایش تعداد زوار و همچنین کارکنان حرم مطهر، به منظور ارتقای سطح خدمات‌رسانی، مهمانسرا به دو قسمت تقسیم شده است؛ بدین ترتیب کارخانه مبارکه زواری به پذیرایی از زوار اختصاص داشت و کارخانه خادمی برای پذیرایی از کارکنان و خدام حرم مطهر در نظر گرفته شده بود.
قدمت 335 ساله توزیع افطاری
در ادامه کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد آستان قدس رضوی بیان کرد: در این میان، مجموعه اسناد به جای مانده از دوره صفویه از این آستان ملائک پاسبان، بیانگر توزیع غذا در ماه مبارک رمضان میان زوار و خدام در قالب افطاری است.
فاطمی‌مقدم با تأکید بر این‌که قدیمی‌ترین سند این مجموعه متعلق به سال 1110 قمری یعنی بیش از 330 سال قبل است، افزود: از آنجایی‌که در این برهه تاریخی شب‌ها حرم مطهر رضوی باز نبوده، بنابراین غذا در نوبت سحر توزیع نمی‌شده است.
وی ادامه داد: از اواسط دوره قاجار با توجه به دستورالعمل‌های موجود در مورد برگزاری مراسمات در طول ماه مبارک رمضان و به‌ویژه در شب‌های آن، شاهد پخت و توزیع وعده سحری میان خدام در حرم مطهر هستیم.
تنوع افطاری‌ها از دوره قاجار
فاطمی‌مقدم گفت: بر اساس اسناد دوره صفوی آستان قدس رضوی نیز چون تنها وعده غذای ارائه شده در ماه مبارک رمضان در حرم مطهر، وعده افطار بوده، بنابراین غذاها تنها متشکل از برنج و گوشت بوده است، اما در دوره قاجار افطاری‌ها متنوع‌تر می‌شود.
وی تصریح کرد: بدین ترتیب غذای مهمانسرای حضرت رضا(ع) در زمان افطار در دوره قاجار شامل پلو و یا به تعبیر اسناد پلاو، خورش، بورانی بادمجان، کوکو، آبگوشت، نان، دوغ، پنیر، سبزی و آش آبغوره بوده و برای پیش افطار نیز چایی توزیع می‌شده است.
کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد آستان قدس رضوی با اشاره به این‌که در این دوره با افطاری مشابه از زوار و خدام پذیرایی می‌شده است، افزود: بر حسب فصول سال نیز میوه‌هایی اعم از خربزه، خیار، هندوانه، سیب و انگور در این وعده به مهمانان داده می‌شده است.
وی ادامه داد: همچنین با نوشیدنی‌ها و شیرینی‌هایی همچون سکنجبین، شربت قند، حلوا و فالوده از مهمانان در وعده افطار پذیرایی می‌شده است.
فاطمی‌مقدم با بیان این‌که غذای مهمانسرای حضرت در وعده سحری که از اواسط دوره قاجار پخته می‌شده نیز برنج همراه قیمه یا قورمه بوده است، خاطرنشان کرد: بر اساس اسناد تاریخی موجود در آرشیو اداره اسناد آستان قدس رضوی، تمام هزینه‌های تهیه مواد غذایی از سوی این آستان مقدس تأمین می‌شده است.
شایان ذکر است، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به منظور حفظ اسناد تاریخی برای نسل‌های آینده و همچنین دسترسی آسان‌تر پژوهشگران، این اسناد را دیجیتال‌سازی کرده است و علاقه‌مندان می‌توانند طبق ضوابط این سازمان، از این گنجینه بی‌بدیل تاریخی در جوار حرم مطهر رضوی استفاده کنند.
