بررسی سیر ساخت و تغییر و تحول گنبد حرم مطهر رضوی از ابتدا تا اکنون

 

هر موقع که چشم‌ها به گنبد طلای حرم امام رضا(ع) روشن می‌شود، ناخواسته، سرها به نشانه ارادت خم می‌شود و اشک‌ها بی‌بهانه بر روی صورت جاری می‌شود.

به گزارش آستان نیوز، گنبد هم مثل هر مکانی تاریخچه‌‌ای دارد که اگر بخواهیم بدانیم باید به حدود 1000 سال قبل برگردیم زمانی که نخستین بار گنبد حرم مطهر در دوره غزنوی ساخته شد؛ زمانی که حرم هنوز صحن و سرا نداشت.

گنبد تا سال 797 شمسی، یعنی 400 سال بعد از ساخت اولیه و در زمان افتتاح مسجد گوهرشاد، به همان شکل قدیمی و به صورت آجری باقی ماند،هر چند که چند باری آن را مرمت و حتی تجدید بنا کردند.در این سال، بعد از آنکه بنای مسجد گوهرشاد به پایان رسید، با دستور گوهرشاد خاتون و مهندسی قوام‌الدین شیرازی، گنبد دوم بر روی گنبد اول، باقاعده بلندتر ساخته و نصب شد. 
 

در همین سال بود که روی گنبد را با کاشی سبز متمایل به فیروزه‌ای پوشاندند و از این زمان به بعد، دورنمای گنبد از مسیرهای منتهی به مشهد، دیدنی‌تر شد.

طلاکاری گنبد 

نمای طلای گنبد حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) را شاه‌طهماسب اول صفوی ساخت و دو نفر از جانشینان وی، یعنی شاه‌عباس اول و شاه سلیمان آن را تعمیر و کتیبه‌هایی به آن افزودند و علاوه‌برآن، دو بار دیگر در سال ۱۲۹۰ و ۱۳۵۹ شمسی این نما تعمیر و مرمت شد.شاه‌طهماسب اول، دومین پادشاه صفوی، برای اولین‌بار گنبد مطهر رضوی را طلاکاری کرد. 

طلاکاری گنبد، هم از جهت استفاده از پوشش فلزی بر روی آن و هم استفاده از جنس و رنگ طلایی، یک نوآوری و ابداع خلاقانه بود که تا آن زمان، در دنیای اسلام نظیر نداشت و باتوجه‌به جایگاه طلا در باورها به‌عنوان نماد جاودانگی و جایگاه رنگ زرد طلایی در باورهای عرفانی، به‌عنوان یک عمل آئینی و نمادین محسوب می‌شد.این نما به‌صورت خشت‌های مسی روکش شده با ورقه‌های نازک طلا اجرا شد و بعد از آن ایوان طلای نادری و ایوان طلای ناصری هم به همین شیوه اجرا شد.

نخستین کتیبه‌های گنبد

همچنین روایت است که شاه‌عباس قبل از آنکه مشهد را از دست ازبکان پس بگیرد، نذر می‌کند که اگر بتواند ازبک‌ها را از خاک خراسان بیرون کند، پیاده به پابوس حضرت امام رضا (ع) برود. 
 سه سال بعد از پس‌گرفتن مشهد و با مساعد شدن اوضاع، او این وعده را عملی می‌کند و سفر پیاده‌اش را از پایتخت تازه‌اش، اصفهان آغاز می‌کند و با همراهانش به‌سوی مشهد رهسپار می‌شود و با ورود به این شهر دستور بازسازی و تعمیرات مهم در مشهد و حرم مطهر رضوی را صادر می‌کند و خود نیز سه ماه زمستان را در مشهد می‌ماند.

یکی از اقدامات شاه‌عباس، تعمیر مهم‌ترین نماد و جلوۀ بیرونی حرم مطهر یعنی گنبد طلا بود که در کتیبه دور گنبد نیز ذکر شده است. 

۶ دهه بعد از تعمیرات شاه‌عباس، در سال ۱۰۸۴ قمری، زلزلۀ مهیبی مشهد را لرزاند و خسارات بسیاری به شهر و حرم مطهر رضوی وارد کرد که گنبد حرم مطهر نیز در این بلای طبیعی ترک برداشت که تا دو سال بعد، خرابی گنبد که اهمیت بیشتری داشت، رفع شد و کتیبه‌هایی چهارگانه پایین ساقه گنبد، نصب شد. 

شاه سلیمان صفوی هم به شیوه جدش تصمیم گرفت کار تعمیرات را در یک کتیبه جدید، بر نمای گنبد ثبت کند، بدین ترتیب در زیر کتیبه دور گنبد، چهار کتیبه در چهار قاب ترنج بازوبندی بزرگ افزوده شد که این کتیبه‌ها را به شیوه کتیبه قبلی بر ورقه‌های مسیِ روکش شده با طلا، قطّاعی و نصب کردند.

به توپ‌ بستن گنبد مطهر

در سال ۱۳۳۰ق، قزاق‌های روس از شمال ایران از جمله مشهد وارد می‌شوند که در پی درگیری با دسته‌های مختلف مردم که در حرم مطهر رضوی تجمع داشتند، این مکان را به توپ می‌بندند و به مردم حمله‌ور می‌شوند که خسارات فراوان به حرم مطهر رضوی از جمله گنبد، رواق‌های اطراف آن و مسجد گوهرشاد وارد می‌شود؛ به‌طوری‌که 18 نقطه گنبد سوراخ شد و گلوله‌های توپ گنبد مطهر را سوراخ کرد و به داخل گنبد افتاد و بسیاری از خشت‌های طلاکاری شده را خراب کرد. وضعیت کشور در آن زمان بدتر از این بود که امکان نوسازی کلی نمای گنبد وجود داشته باشد. 

در کتیبه سنگی مربوط به اقدامات نیرالدوله که به‌صورت مخدوش و ناقص در فضای باز مقابل بنای هارونیۀ طوس در معرض دید گذاشته شده به‌عنوان اولین اقدام مهم او آمده است که «مجدداً گنبد مطهر را تذهیب نمود» که منظور از تجدید تذهیب گنبد، تعمیر و تعویض خشت‌های سوراخ شده باید باشد؛ زیرا آثار گلوله‌ها تا هنگام طلاکاری سال ۱۳۵۷ شمسی در برخی قسمت‌ها وجود داشته است.

تصاویر گنبد مربوط به دهۀ 20 شمسی به بعد، فرسودگی و شکاف میان خشت‌های نمای گنبد را نشان می‌دهد که در اوایل دهۀ 50 شمسی تصمیم گرفته می‌شود نمای ایوان طلای صحن عتیق، گنبد و گل دسته طلای کنار آن، به کلی نوسازی شود.

فراهم کردن مقدمات این کار مهم دو سال طول می‌کشد و پس از تعمیر ایوان طلا، سرانجام در سال ۱۳۵۷ کار تعمیر و بازسازی گنبد توسط گروهی ازکارشناسان و کارگران ماهر پاکستانی سپرده می‌شود اما به دلیل ناکارآمدی آنها، حسین پرورش از طلاکاران اصفهانی کار طلاکاری ایوان را به اتمام می‌رساند و پیمان‌کاری طلای گنبد را به اتفاق جعفر نوروزخان، آبکار تهرانی عهده‌دار می‌شوند.

جدا از آب کاری، کار تعمیر، زیرسازی و نصب نما توسط استادکاران آستان قدس رضوی و به سرپرستی محمدصادق رأفتی (حامد مقدم) معمار آستان قدس رضوی صورت گرفت که به دلیل عملکرد موفق کارگاه طلاکاری حرم مطهر، کار تجدید نمای گلدسته‌های طلا توسط زرگران آستان قدس رضوی نیز انجام شد. 

کار نماسازی گنبد پس از یک دوره وقفه به دلیل انقلاب اسلامی بالاخره در خرداد ۱۳۵۹ به پایان ‌رسید و 7 هزار و ۷۴۰ عدد خشت در نوسازی گنبد به کار رفت که 7 هزار و ۱۹۳ عدد آن جدید بود. 

علاوه بر آن ۱۶ هزار و ۸۰۸ کیلو گرم وزن خشت‌های مسی و ۲۲۲ کیلوگرم مقدار طلا با بالاترین عیار جذب شده روی ورقه‌های مسی قرار گرفت و ضخامت روکش طلا چهار برابر ضخامت روکش قبلی شد که به طریقۀ الکترولیت اجرا و در سطح ۷۰۰ متر مربع نصب شد. در نهایت ودر سال 1399 و درست هنگام شیوع بیماری کرونا،خادمان حضرت رضا (ع) در یک اقدام جهادی گنبد را مرمت و بازپیرایی کردند.

حالا،این گنبد نورانی عمرش به 1000 سال می‌رسد و هر سه سال به همت خادمان حضرت، مرمت و پرداخت می‌شود .

گنبد،سال به سال هم با شست و شوی پوشش طلایی‌اش رنگ باز می‌کند و غبار نشسته بر روی آن زدوده می‌شود تا این گنبد بماند برای آیندگانی که می‌آیند و روبرویش می‌ایستند و دست روی سینه می‌گذارند و عرض ارادت می‌کنند تا ببارد همان باران مهری که بر سر ما و فرزندانمان بارید.